М-р Милка Димитровска, Институт за социолошки и политичко-правни истражувања, Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ – Скопје
Скопје, јануари 2021
1. ВОВЕД
Политичкиот плурализам, но и општествената интегрираност се извонредно битни за современото демократско функционирање. Во Република Северна Македонија постојат правни претпоставки за плурализам, а и голем број регистрирани партии, меѓутоа се постава прашањето, дали изборниот и поопшто, политичкиот систем, како и општествените околности обезбедуваат реална манифестација на граѓанските преференци во општествениот дискурс, а поконкретно во Собранието на РСМ, како и кој би бил оптималниот изборен систем во конкретен политички контекст? Исто така, се постава прашањето зошто сега се јавува потреба за промена на состојбите во изборниот систем?
Имено, големите партии кои од осамостојувањето до денес доминираат со политичките збиднувања во РСМ и значителен број години во континуитет се дел од власта, а притоа се со доминантно етнички предзнак (македонски и албански) немаат обезбедено соодветен прогрес за државата vis-à-vis ефектите кои ги очекуваме како граѓани, како и за долгото време (децении) кое го имале на располагање за да продуцираат позитивни општествени и економски резултати. Тоа го согледуваме на сите полиња, во бавниот економски раст, уништувањето на животната средина, немање економска стратегија и неопфатноста на економски аспекти при дефинирањето на перспективните приоритети, како и нивно несоодветно доведување во контекст со одржлив начин на функционирање. Понатаму, сведочиме на дезавуирањето на образованието на сите нивоа, високо ниво на корупција, проблематично правосудство, дефицитарно здравство, а и дополнително, граѓаните не го оценуваат поволно нивното претставништвото во Собранието, односно има и незадоволство од суштински аспекти за работата на Собранието. Поради тоа, извесни промени во изборниот систем, би можеле да претпостават и позитивни промени во претставничкиот дом и општо, во политичкиот систем.
Иако ОБСЕ препорачува ваквите изборни промени да завршат една година пред изборите, сепак, оваа тема е релевантна и во овој момент, бидејќи е поставена со извесна временска дистанца во однос на изборниот процес, па помал е ризикот за донесување евентуални законски промени под временски притисок, а помала е и опасноста од дадени непринципиелни ветувања.
Секој елемент на изборната техника има значење и влијае на опредметувањето на изборното право, што значи, и содржински влијае на начинот на реализација на демократските принципи. Во оваа инстанца фокусот е сведен на прашањето за креирањето на изборните единици и креирањето на кандидатските листи во процесот на кандидирањето.
2. ЕДНА ИЗБОРНА ЕДИНИЦА
Секоја промена во уставното право и политичкиот систем треба да биде третирана со особено големо внимание и базирана на сериозни анализи и доследен консултативен процес, односно делиберацијата треба да биде темелна. Колку и да е навидум мала интервенцијата во уставно-правните прописи, како што е Изборниот законик, секогаш предизвикува потреба за одредено реструктурирање на ресурси (финансиски, кадровски и организациски), затоа промени во оваа материја не е пожелно да се прават фреквентно, но од друга страна, претходната регулатива не смее ригидно да нѐ врзува доколку постојат општествено поцелисходни решенија. Значи, треба да се земат предвид правно-политичката сигурност, организациските и ресурсните предизвици и не би требало да се прават промени, доколку разликите во ефекти се мали.
Поконкретно, кога се постава прашањето за Македонија како една изборна единица, нужно е да се наведе дека повеќе системи се валидна опција, односно би обезбедиле посакувани резултати, но прашањето е што е најоптимално за РСМ во актуелните прилики?
Чисто како концепт, Македонија е мала држава и може да се организира и како повеќе, но и како една изборна единица. Имено, актуелниот изборен модел не е непримерен, има висок степен на репрезентативност, меѓутоа недвосмислено постои подобар, посоодветен за македонските прилики, а тоа е моделот со една изборна единица кој е уште порепрезентативен и би продуцирал поголема плурализација и пореалистични резултати во однос на манифестацијата на граѓанската волја. Поголем број на изборни единици, подразбира повисок изборен праг, односно помала можност за влез на помалите партии во парламентот.
Значи, РСМ како една изборна единица е модел кој има предности, бидејќи самиот концепт подразбира подословно транспонирање на гласовите во пратенички мандати. Во оваа смисла малите партии и помалите етнички заедници би можеле покомпактно да го опредметат својот политички интерес и да обезбедат пратеничко/и место/а и кога немаат концентрација гласови во одреден регион. Во ова сценарио ќе им се намалат политичките можности, односно можно е да дојде до намален број на освоени пратенички мандати на моментално поголемите партии како што се СДСМ, ВМРО-ДПМНЕ и ДУИ. Следствено, ќе се дојде до ситуација посоодветно да бидат факторирани граѓаните кои би гласале за трета опција или од било која причина за помала партија (на пример, одредени партии имаат многу специфични заложби или пак дел од гласачите се заситени од политиките на досегашните доминантни партии и сл.). Евентуално, минимум на среден рок, можно е таквата трета или четврта опција да се окрупни со текот на времето и да се добие на суштински, а не формален плурализам како што е моменталната ситуација.
РСМ како една изборна единица претпоставува пропорционален систем за распределба на пратеничките мандати, како што е тоа случај во моментов. Една од позначајните критики во однос на пропорционалните изборни системи е дека во поголема мера доведуваат до коалиции што пак имплицира помала стабилност на владеењето. Сепак, коалицирањето и досега како дел од политичката култура на РСМ не било особено проблематично, односно коалициите се покажале како релативно стабилни, во што игра улога и странскиот фактор. Помал фактор за коалицирање е фактот што иако не постои конкретна уставно-правна норма која предвидува нужно коалицирање, сепак со оглед на тоа што во РСМ сѐ уште партиите се доминантно со етнички предзнак, одредени амандмани од 2002 наведуваат на македонско-албанско коалицирање со оглед на праговите, односно видовите мнозинства кои се предвидени за усвојување на одредени видови закони или измени на Уставот. Оваа состојба нема да се смени и во догледно време, значи владеачките коалициии не се суштински доведени во прашање барем извесен период.
Исто така, со воведување на една изборна единица нема да се намали бројот на албански пратеници и впрочем, во крајна линија, тој број зависи од тоа колку од Албанците излегле на гласање, односно од избори до избори може да се смени етничкиот сооднос на мандати зависно од тоа колку припадници на одредена етничка заедница излегле на гласање, а токму тоа востановување на една изборна единица би им дала шанса за претставништво во Собранието на помалите албански партии во подем.
Значи, воведувањето на една изборна единица е промена која не би била радикална и револуционерна, но би значела сериозен позитивен исчекор во насока на подобрување на демократскиот квалитет. Дополнително, иницијативата на помалите партии за РСМ како една изборна единица, позитивно резонира и со други истакнати субјекти во општествениот живот на Македонија, како и значителен дел од стручната јавност.
3. ОТВОРЕНИ ИЛИ ЗАТВОРЕНИ КАНДИДАТСКИ ЛИСТИ
По однос на прашањето за отворените кандидатските листи, постои простор за дополнителна анализа, како и за тестирање, односно симулација за македонски услови, но теоретски отворените листи би можеле да придонесат за демократизација, односно за попрецизна и полиберална рефлексија на граѓанските потреби и намалување на партиското дефинирање на кандидати.
Имено, за разлика од затворените листи кои се креираат во рамки на партиите, со крајно одобрување на партискиот врв, позитивните карактеристики на отворените листи се врзуваат за намалување на капацитетот на партиите за дефинирање на кандидатите, а го зголемуваат таквиот капацитет на граѓаните, односно овозможуваат поголема слобода за изразување на нивните преференци, со што можно е партиските челници или партиски фаворизираните личности да не се поклопат со гласачките фаворити, па дури и да отпаднат при распределбата на мандати и со тоа се добива попрецизна слика и поголема заштита на политичките интереси и репрезентативност на граѓаните.
Отворените листи, среднорочно, водат кон зголемување на партискиот фокус кон квалитетот на предложените кандидати, со што нужно се менува структурата на листите во прилог на кандидати со повисоки стручни и морални карактеристики. Во оваа смисла, можно е поттикнување на етнички мешани кандидатски листи, што пак би имало позитивни импликации во насока на зачекорување кон граѓанско општество еднакво за сите, а ставање на консоцијалната демократија во минатото. Имено, со отворени листи би се обезбедил позитивен потстрек во насока на вршење притисок на партиите да инкорпорираат во своите редови при самото составување на кандидатските листи претставници од различни националности, со акцент на индивидуалните карактеристики на лицето, ставајќи го етницитетот на втор план и со тоа може да почне да бледнее доминантно етничкиот предзнак на партиите.
Од друга страна, отворените листи претпоставуваат висока запознаеност на граѓаните со предложените кандидати, а и информираност во однос на техничките барања на гласачкиот акт, што може да се покаже како предизвик. Од таа причина, отворените листи не соодвествуваат пожелно на концептот на целата држава како една изборна единица. Исто така, отворените листи би претставувале проблем и за обезбедување на законски предвидените квоти за родова еднаквост. Тука би се поставило прашањето која промена ни е попотребна, дали една изборна единица или отворени листи, со оглед на тоа што секоја од хипотетичките интервенции во Изборниот законик би ги дале најсуштествените резултати на среден рок? Процената на авторката е дека едната изборна единица е моментално попожелна, бидејќи за побрзо време ќе почне да ги продуцира првите ефекти, односно уште на следните избори би можеле да се распределат неколку пратенички места на претставници од неколку помали партии. Второ, би можеле да се воведат отворени кандидатски листи за локалните избори за листите на општински советници, бидејќи таму максималниот број на советници е 33 (а се движат од 9 до 33).
Сепак, овие ставови се поставаат со нужна резерва во прилог на науката. Имено, во РСМ нема една обемна студија која би се осврнала на сите изборни аспекти и би ги врзала во систем, односно постојат повеќе парцијални трудови, така што при таква опфатна студија би можело да се испостави дека одредени аспекти од овој текст, но и од односната тематска политичка дебата би можеле да бидат предмет на промена или системско усогласување.
4. СУМАРЕН ЗАКЛУЧОК
Прво, главниот заклучок е дека е пожелна опцијата МАКЕДОНИЈА ДА БИДЕ ЕДНА ИЗБОРНА ЕДИНИЦА И ДА СЕ ВОВЕДАТ ОТВОРЕНИ ЛИСТИ НА ЛОКАЛНО, НО НЕ И НА ЦЕНТРАЛНО НИВО.
Второ, дискусиите и волјата за акција во однос на темата е со исклучително соодветен тајминг, како во смисла на соодветствување на актуелните политички прилики, така и во однос на дистанцата од следни избори.
Трето, во случајов, потрошените ресурси за проспективните промени би биле исплатливи во однос на позитивниот исход што се очекува.
Финално, сепак, промената за Изборниот законик зависи од волјата на големите и постојано присутни партии во парламентот, па преостанува застапувањето на овие ставови со цел спомнатите фактори да ги усвојат промените и да обезбедат нивна соодветна реализација.
